Lou ...Read

«Παλιοσίδερα κι εξαφανίσεις» είπε ο Άχμεντ, ξερά και χωρίς καμία ειρωνεία. «Οι εθνικές μας βιομηχανίες».

Διαβάζοντας το μυθιστόρημα του Μάρα έχεις την αίσθηση ότι παρακολουθείς τη μαρτυρία ενός ανθρώπου που έχει ζήσει από πρώτο χέρι τα γεγονότα, αν όχι σαν κάτοικος τουλάχιστον σαν πολεμικός ανταποκριτής ή εθελοντής κάποιας φιλανθρωπικής οργάνωσης. Τίποτα από αυτά δεν ισχύει, το σπουδαίο αυτό βιβλίο γράφτηκε από έναν 28χρονο Αμερικανό που μεγάλωσε ασφαλής στην Ουάσινγκτον και σπούδασε στη Ρωσία. Όπως εξηγεί ο ίδιος στις ευχαριστίες του, έχει κάνει μεγάλη έρευνα και έχει συνθέσει (αριστοτεχνικά κατά γενική ομολογία) ένα κολάζ με τα στοιχεία που συνέλεξε: από άλλα βιβλία, δημοσιεύματα, βιογραφίες και ιστορικά ντοκουμέντα. Παρ' όλα αυτά δεν πρόκειται για ένα στείρο ιστορικό κείμενο ενός νεαρού που μόλις τελείωσε τα μαθήματα δημιουργικής γραφής, αλλά για ένα καλογραμμένο μυθιστόρημα με υπέροχες στιγμές λυρισμού, οι οποίες ανθίζουν ξαφνικά σαν νυχτολουλούδα σε μία σκοτεινή γωνιά, στα χαλάσματα μιας βομβαρδισμένης πόλης.

«Και το Γκρόζνι εμφανίστηκε, γκρίζο στον ορίζοντα, καθώς ο δρόμος έβγαζε σε μια λεκάνη με γκρεμισμένους τοίχους και ισοπεδωμένες πολυκατοικίες. Περίπτερα έγερναν στο πεζοδρόμιο. Ο Άχμεντ λυπόταν που δεν είχε πάρει μαζί του χαρτί και μολύβι για ν' απαθανατίσει την πρώτη του επίσκεψη στην πόλη. Μπαίνοντας σ' έναν κρατήρα, η Σόνια αναχαίτισε το τζιπ όσο την έπαιρνε. Ο δρόμος υψώθηκε και εξαφανίστηκε κάπου από πάνω τους, όλος ο κόσμος ήταν από χώμα σκούρο, υγρό, τα λάστιχα έφτασαν σπινάροντας στο χείλος. Η μόνη μυρωδιά που τρύπωσε μέσα απ' το ανοιχτό παράθυρο, ήταν απ' το μπούκωμα του κινητήρα. Ούτε σκουπίδια ούτε ακατέργαστα απόβλητα. Τίποτα. Κάπου λιαζόταν ένα σπασμένο σεκρετέρ με ξεχαρβαλωμένα πόμολα. Το τρεμόσβημα μιας φωτιάς σε βαρέλι τρία τετράγωνα πιο πέρα ήρθε σαν ένα μικρό, ευπρόσδεκτο σημάδι ανθρώπινης παρουσίας. Πίσω από τη φλόγα, ένας άντρας γυρνούσε μια σούβλα φτιαγμένη από κρεμάστρες ρούχων κι έναν κηπουρικό πάσσαλο, πάνω στην οποία ήταν καρφωμένη μια γροθιά ροδαλό κρέας. Δυο νύχια περιστεριού γύριζαν πάω απ' τη φωτιά. Πίσω απ' αυτήν, ξύλινες πασαρέλες συνέδεαν πυραμίδες από χαλάσματα. Άλλες γεφύρωναν κρατήρες, άλλες, στημένες στον δεύτερο ή τρίτο όροφο, γεφύρωναν σοκάκια».

Δεν είναι τόσο η πλοκή που κάνει αυτό το βιβλίο να ξεχωρίζει, όσο το βάθος που έχουν οι χαρακτήρες. Η αμφισημία της ανθρώπινης φύσης, η οποία μέσα στην αγριότητα του πολέμου γίνεται κινούμενη άμμος (κανείς δεν ξέρεις πως θα αντιδράσει, με ποιους θα πάει και ποιους θα αφήσει) καταγράφεται πλήρως μέσω των βασικών προσώπων του μυθιστορήματος. Μια κυνική γιατρός που πληγωμένη βαθιά από την εξαφάνιση της αδερφής της θα βρεθεί αντιμέτωπη με ένα ορφανό οκτάχρονο κορίτσι, το οποίο μέσα σε μία νύχτα χάνει τον πατέρα του και βλέπει το σπίτι του να τυλίγεται στις φλόγες. Ένας αποτυχημένος γιατρός που σώζει το παιδί και το φυγαδεύει στο νοσοκομείο για να μην το βρουν οι Ρώσοι στρατιώτες. Ένας συγγραφέας ιστορικών βιβλίων που δεν μιλά στον γιο του γιατί έγινε χαφιές. Και μια γυναίκα που στα 35 της χρόνια είναι καθηλωμένη στο κρεβάτι εξαιτίας μιας άγνωστης νευρολογικής ασθένειας. Οι οριακές καταστάσεις που βιώνουν ή έχουν βιώσει στο πρόσφατο παρελθόν αυτοί οι άνθρωποι ξυπνούν ένστικτα που ο πολιτισμός έχει τιθασεύσει.

«Αυτός ο ακατανόητος πόλεμος θα ξερίζωνε από μέσα του μέχρι και την ανθρωπιά που τον έκανε να τον βρίσκει ακατανόητο».

Η βία αναμοχλεύει σκοτεινά στοιχεία της προσωπικότητάς τους, ξύνει πληγές, η κακουχία τούς αλλάζει αργά και βασανιστικά, ο φόβος τούς κάνει να υπερβούν τον ίδιο τους τον εαυτό και να συμμαχήσουν είτε με το καλό είτε με το κακό που κρύβουν μέσα τους. Εκτός από τη μικρή Χαβάα και τον υπέροχο Άχμεντ, προσωπικά συγκλονίστηκα με τον Ραμζάν, τον χαφιέ που κινεί τα νήματα της ιστορίας οδηγώντας στην καταστροφή τις ζωές όλων τους. Ο Μάρα φωτίζει απολύτως τα κίνητρά του, τον δικάζει μα δεν βγάζει ετυμηγορία, έτσι που στο τέλος θες να κλαις με τον τρόπο που η φρίκη του πολέμου σαρώνει τους ανθρώπους. Σε όλο το μυθιστόρημα η αλληλεγγύη συμβαδίζει με την παράνοια, η απόγνωση με την ελπίδα, ο πανικός με την ψυχραιμία, η τραγωδία με τη γλύκα που έχει αυτός ο κόσμος ακόμα κι όταν το κακό κυριαρχεί απόλυτα.

Ο Αστερισμός Ζωτικών Φαινομένων σκάβει μέσα σου βαθιά. Είναι ένα σκληρό αλλά αισιόδοξο βιβλίο, γιατί είναι φτιαγμένο με τα υλικά που κάνουν τον άνθρωπο να παλεύει κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες για να σταθεί στα πόδια του και να ζήσει. Άλλωστε αυτό ακριβώς εκφράζει και ο τίτλος του. Στο βαρετό ιατρικό λεξικό που η ηρωίδα διαβάζει κάποια στιγμή για να σβήσει τις παραισθήσεις της και να καταφέρει να κοιμηθεί, ο «αστερισμός ζωτικών φαινομένων» εξηγείται με έξι λέξεις που αποτελούν το θαύμα της ζωής: «οργάνωση, ευερεθιστότητα, κίνηση, ανάπτυξη, αναπαραγωγή, προσαρμογή».

Υ.Γ. Ο παππούς Ίκαρος φέτος έγινε έφηβος ξανά. Η σειρά ξένης λογοτεχνίας, στην οποία ανήκει το βιβλίο του Anthony Marra, ήταν κατά τη γνώμη μου το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς. Βιβλία που αποπνέουν φρεσκάδα, ντυμένα με υπέροχα εξώφυλλα που έχει σχεδιάσει ο Χρήστος Κούρτογλου. Ο ωραιότερος και πιο μοντέρνος τρόπος δηλαδή να γιορτάσει ένας ιστορικός οίκος την επέτειο 70 χρόνων από την ίδρυσή του το 1943.

Σήμερα ξύπνησα και μέσα στην απόλυτη τεμπελιά των γιορτών, χωρίς κανένα πρόγραμμα ή υποχρέωση, αναρωτιόμουν πως είναι δυνατόν να ζω χωρίς να έχω διαβάσει τον Γατόπαρδο, το μυθιστόρημα του Τζουζέπε Τομάζι ντι Λαμπεντούζα στο οποίο βασίζεται το αριστούργημα του Βισκόντι. Ούτε θυμάμαι ποιες παρανοϊκές συνειρμικές διεργασίες με οδήγησαν σ΄αυτό, όμως μέχρι το μεσημέρι ήταν σχεδόν βέβαιο ότι ΔΕΝ υπήρχε καμία περίπτωση χριστουγεννιάτικα να ψήνεται αμέριμνη η γαλοπούλα στο φούρνο κι εγώ να μην έχω έναν Γατόπαρδο στο σαλόνι να πορεύομαι.

Επειδή βαριόμουν να βγω έστειλα την ανιψιά μου (με το αζημίωτο) να μου αγοράσει ένα αντίτυπο (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις BELL κι έχει καταπληκτικό εξώφυλλο!). Πώς άλλοι κάνουν χρυσό το παιδί τους να πάει στο καθαριστήριο, εγώ την ικετεύω να πάει να μου πάρει βιβλία που ξαφνικά με πιάνει τρελός πόθος να αποκτήσω.

Έτσι, σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, έχουν έρθει πολλά μυθιστορήματα στο σπίτι. Άλλα διαβάστηκαν αμέσως, με κομμένη την ανάσα, άλλα τελικά πήραν σειρά μετά από μήνες. Με τους ρυθμούς που αγοράζω βιβλία, βεβαίως, υπάρχουν και πολλά που δεν έχουν ακόμα ευτυχήσει να δουν τη ράχη τους να τσακίζει από τη χρήση, τα εξώφυλλά τους να στραπατσάρονται, τις σελίδες τους να γεμίζουν υπογραμμίσεις και λεκέδες από κρασί ή καφέ.

Ποιος ο λόγος όμως να καίγεσαι για ένα βιβλίο που θα πακτώσεις μαζί με άλλα και θα διαβάσεις μετά από ένα μήνα; Μέρα δεν είναι και αύριο να πας να το πάρεις; Όχι, φίλε μου, για κάποιον λόγο ΔΕΝ γίνεται. Πες το ψυχαναγκασμό. Πες το υστερία, εθισμό, απληστία, μονομανία, αρρώστια, εμμονή, αλκοολίκι, ντροπή & αίσχος... Πες το στα γαλλικά. Πες το όπως θες, αν δεν έρθει το βιβλίο που έχω βάλει στο μάτι άμεσα στο σπίτι διασαλεύεται η ηθική τάξη των πραγμάτων. Σπεύδω μετά τα γραφεία στα βιβλιοπωλεία, δυο λεπτά πριν κλείσουν, στέλνω τους άτυχους συγγενείς, αγγαρεύω φίλους, οργανώνω ολόκληρη εκστρατεία... Πάντως το βιβλίο το βράδυ κοιμάται στο κομοδίνο μου.

Υ.Γ. Η ιστορία του Γατόπαρδου αν και τοποθετείται χρονικά στο 1860 σήμερα είναι επίκαιρη όσο ποτέ. Ο Νίκος Ξυδάκης σε ένα υπέροχο παλαιότερο κείμενό του στην Καθημερινή εξηγεί γιατί.

Nα, εδώ, φτιάχνω ατμόσφαιρα για τη νύχτα του ρεβεγιόν. Μακελειό κάτω από το μαύρο δεντράκι-νάνο του Τιμ Μπάρτον. Κάθε χρόνο το έχω σαν παράδοση πριν και μετά τη γαλοπούλα με τα κάστανα να το ρίχνω στα θρίλερ και τα noir μυθιστορήματα. Φέτος όμως επέλεξα το From Hell των Alan Moore & Eddie Campbell (εκδ. Knockabout). Ένα πολύ ατμοσφαιρικό graphic novel για τον Jack the Ripper. Λονδίνο, άμαξες, αριστοκρατικές βιβλιοθήκες, τσάι σε πορσελάνινα φλιτζάνια και κάπου μέσα στην ομίχλη ο Τζακ να ακονίζει τα μαχαίρια του. Γιατί, όπως και να το κάνουμε, τα Χριστούγεννα θέλουν το παραμύθι τους.  

Ένα πρόσωπο που αχνοφαίνεται. Τα χρώματα στον καμβά θολώνουν. Ένα σβήσιμο δίνει τη θέση του στα αληθινά χαρακτηριστικά. Από εκεί και πέρα ο καθένας με τη φαντασία του ολοκληρώνει τον πίνακα. Με μικρές πινελιές δίνει μια άλλη ερμηνεία. Ελάχιστοι ξέρουν τι συνέβη. Ποιος ήταν πραγματικά ο μυστηριώδης ποιητής με το γαλάζιο λινό κοστούμι και το καπέλο που πόζαρε με τόση αυτοπεποίθηση, λίγο πριν τον Μεγάλο Πόλεμο, σ΄ αυτό τον χαμένο από καιρό κήπο...

Το εξώφυλλο στο νέο βιβλίο του Άλαν Χόλινγκχερστ «Το παιδί του ξένου» (μτφ. Αντώνης Καλοκύρης, εκδ. Καστανιώτη) αποτυπώνει επακριβώς την ουσία του μυθιστορήματος: Τον τρόπο με τον οποίο η φήμη αλλοιώνει την πραγματικότητα και η επίπλαστη εικόνα σκεπάζει τις αληθινές προσθέσεις.

Η ιστορία που αφηγείται ο συγγραφέας ξεκινά στα τέλη του καλοκαιριού του 1913. Ο νεαρός ποιητής, αριστοκρατικής καταγωγής, Σέσιλ Βαλάνς επισκέπτεται για το Σαββατοκύριακο το σπίτι του συμφοιτητή στο Κέιμπριτζ και εραστή του Τζορτζ Σολ. Στα Δύο Εκτάρια, όπως ονομάζεται το κτήμα των Σολ, τον υποδέχονται η μητέρα και τα δύο αδέρφια του Τζορτζ. Σε ένα υπέροχο καλοκαιρινό σκηνικό, με ηλιόλουστες νωχελικές απολαύσεις στον κήπο, οι δύο άντρες ξεκλέβουν με δυσκολία χρόνο για να μείνουν μόνοι, αφού η 16χρονη Δάφνη, η μοναχοκόρη της οικογενείας, τους παρακολουθεί στενά. Γοητευμένη από τον Σέσιλ, θα γίνει ο άθελά της ο άνθρωπος-κλειδί ολόκληρου του βιβλίου. Γύρω από αυτήν θα περιστρέφονται όλα: οι αλήθειες, τα ψέματα, οι κρυφές επιθυμίες, τα ανικανοποίητα όνειρα, τα πραγματικά κίνητρα και όλες εκείνες οι προσπάθειες για να κρυφτούν στα βάθη του χρόνου. Η Δάφνη θα γίνει το ανάχωμα πίσω από το οποίο ο ίδιος ο Σέσιλ θα καλυφθεί στη μάχη του με τη φήμη.

Αν και στην αρχή το αφηγηματικό εύρημα του συγγραφέα να μετατοπίσει το κέντρο βάρους του μυθιστορήματος από τον Σέσιλ στη Δάφνη με ξένισε, πολύ γρήγορα απόλαυσα τις εναλλαγές των προσώπων σε κάθε κεφάλαιο. Νέοι ήρωες μπαίνουν διαρκώς στο παιχνίδι και προσφέρουν μια διαφορετική οπτική των γεγονότων, φωτίζουν κι άλλες πτυχές. Έτσι ώστε μέχρι το τέλος του βιβλίου να μαθαίνεις διαρκώς κι άλλα πράγματα.

Διαβάζοντας το «Παιδί του ξένου», σε πολλά σημεία μού ερχόταν στο νου η Αθανασία του Μίλαν Κούντερα (μτφ. Κατερίνα Δασκαλάκη, εκδ. Εστία). Τα δύο βιβλία πραγματεύονται το ίδιο θέμα, την υστεροφημία και τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζει τις ζωές των ανθρώπων. Ο Χόλινγκερστ χρησιμοποιεί βεβαίως διαφορετικά «υλικά» από τον Κούντερα, ωστόσο καταλήγει στο ίδιο ακριβώς συμπέρασμα: τη ματαιότητα. Η αλήθεια θα λάμψει αργά ή γρήγορα, όσα εμπόδια κι αν συναντήσει.

Ορισμένες στιγμές έχεις την εντύπωση ότι ο Χόλινγκχερστ φλυαρεί, ωστόσο κάνοντας ένα βήμα πίσω και παρατηρώντας πιο προσεκτικά αλλά από απόσταση όσα αφηγείται, ανακαλύπτεις ότι όλες αυτές οι λεπτομέρειες συνθέτουν με μαεστρία την εξαιρετική τοιχογραφία μιας εποχής που έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Η Αγγλία των αρχών του περασμένου αιώνα. Οι βικτοριανοί πύργοι που αργότερα έγιναν κολέγια, οίκοι ευγηρίας, ιδιωτικές κλινικές, η εδουαρδιανή εξωστρέφεια και ανεμελιά που χάθηκε μέσα στην αχλή του Ά Παγκοσμίου Πολέμου, οι κοινωνικοπολιτικές αλλαγές που δημιούργησε και το πλήγμα που επέφερε στην αριστοκρατία. Κυρίως όμως η ομοφυλοφιλία -το κυρίαρχο θέμα στα βιβλία του βραβευμένου με Booker συγγραφέα, η αρχιτεκτονική του ψεύδους και οι συμβάσεις ενός κόσμου που ακόμα και σήμερα παλεύει -χωρίς δυστυχώς να τα καταφέρνει- να αναγνωρίσει το δικαίωμα ενός ανθρώπου να είναι απλώς ο εαυτός του. Όλες αυτές οι πρόσφατες συζητήσεις για το σύμφωνο συμβίωσης μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών, οι αφορισμοί, οι μεσαιωνικές υστερίες, αλλά και το άγριο ομοφοβικό κύμα που σαρώνει για παράδειγμα τη Ρωσία, δίνουν στο βιβλίο μια επικαιρότητα και αναδεικνύουν εκτός από τη λογοτεχνική του αξία και άλλη μία χρησιμότητα: Ο αναγνώστης μένει στο φινάλε με τη βαθιά επίγνωση ότι ο πολιτισμένος κόσμος μας ακόμα παραμένει ένα ξέφωτο σε μια αχανή, σκοτεινή ζούγκλα υποκρισίας.

Υ.Γ. Το βιβλίο είναι στενά συνδεδεμένο με την ποίηση και τη μουσική. Υπάρχει μια μαγική περιγραφή στο πρώτο κεφάλαιο για τον Ιπτάμενο Ολλανδό του Βάγκνερ, η οποία δείχνει πόσο σπουδαίος συγγραφέας είναι ο Χόλινγκχερστ. Θεωρώ τεράστιο προσόν για έναν αφηγητή να μπορεί να μετατρέπει τις λέξεις σε νότες. Να διαβάζεις και να είναι σαν ακούς μουσική: «Η ορχήστρα ακουγόταν καλύτερα από εδώ, σαν αληθινή μπάντα που παίζει κάπου στο βάθος. Για μια στιγμή φαντάστηκε το φωτισμένο σπίτι πίσω τους σαν πλοίο μέσα στη νύχτα (...) Η μουσική της άγριας καταιγίδας όπου φανταζόσουν τους άνδρες κρεμασμένους στα άρμενα, και μετά, όταν η καταιγίδα κόπαζε, η ομορφότερη μελωδία που είχε ακούσει ποτέ, κυματιστή, εκστατική και ελεύθερη κι όμως έντονα θλιμμένη, και σε κάθε περίπτωση κατά κάποιον τρόπο αναπόφευκτη».