Το κυνήγι των εξαντλημένων

Αναζητώντας το εξαντλημένο βικτoριανό μυθιστόρημα «Η γυναίκα με τα άσπρα» του Wilkie Collins από τις εκδόσεις Ηλέκτρα (2007), κατέληξα σε ένα μικρό παλαιοβιβλιοπωλείο στη στοά Όπερα, στην Ακαδημίας.

Ήμουν προετοιμασμένος για σαφάρι σε χαοτικές στοίβες και σε σκονισμένες βιβλιοθήκες με διπλές και τριπλές σειρές. Ευτυχώς τα πράγματα ήταν πιο εύκολα.

Ο ιδιοκτήτης αναζήτησε το βιβλίο στο site του βιβλιοπωλείου και κάτι βρέθηκε: Όχι το αντίτυπο των εκδόσεων Ηλέκτρα που πουλήθηκε δυστυχώς μία εβδομάδα πριν, αλλά μια διασκευή του μυθιστορήματος για το ραδιόφωνο με τον τίτλο Λάουρα -το όνομα της ηρωίδας-, το οποίο κυκλοφορούσε από τις εκδόσεις Δαμιανός. Με μια κίνηση βρήκε το μαύρο τόμο με το σκληρό εξώφυλλο χωρίς να χρειαστεί να ψάξει (ή να σου πει βαριεστημένα όπως συνηθίζουν στα παλαιοβιβλιοπωλεία «δες εκεί», εννοώντας σε ένα βουνό από τσαλαπατημένα βιβλία).

Όταν του είπα ότι με εντυπωσιάζει η οργάνωση, μου απάντησε ότι μπορώ να αναζητώ μόνος τα βιβλία που θέλω στο site και να βλέπω αν είναι διαθέσιμα. Όντως έτσι είναι. Το site orizontesbooks.gr διαθέτει μια πολύ καλή μηχανή αναζήτησης, η οποία δείχνει αν στο κατάστημα υπάρχει το βιβλίο που ψάχνεις. Εκτός από το συγγραφέα ή τον τίτλο του βιβλίου μπορείς να δεις τα αποθέματα ανά εκδοτικό οίκο. Όταν μάλιστα ένας πελάτης αγοράσει ένα βιβλίο, αυτό την ίδια στιγμή αφαιρείται από το site ώστε να μη δείχνει διαθέσιμο.

Ενθουσιασμένος περισσότερο με το βιβλιοπωλείο, του οποίου την ύπαρξη αγνοούσα, και λιγότερο με τη ραδιοφωνική διασκευή της «Γυναίκας με τα άσπρα» (με τον τίτλο Λάουρα που θυμίζει κομμωτήριο της δεκαετίας του '60), το οποίο ήταν ό,τι πιο κοντινό σε Wilkie Collins ανακάλυψα, πήγα για μια vegan μους λεμονιού με τη Λάουρα για να το γιορτάσω.

YΓ. Τη Δευτέρα το πρωί με τον καφέ θα πάρω σβάρνα τηλεφωνικά τις δανειστικές βιβλιοθήκες για να αναζητήσω την ακριβή μετάφραση. Αν ωστόσο κάποιος διαθέτει το αντίτυπο και μπορεί να μου το δανείσει μη διστάσει (επιστρέφω πάντα τα δανεικά βιβλία). Θα κεράσω και γλυκό :-)

10:57 μ.μ. 3 PERMALINK

Ο στόχος του χειμώνα

Aρχίζουμε από τον έρωτα της Γεωργίας Σάνδη για τον Σοπέν. Περνάμε τα Χριστούγεννα σε σπούκι πύργους: πρώτα στον Ζοφερο Οίκο του Ντίκενς και μετά στα Ανεμοδαρμένα Ύψη της Μπροντέ. Ύστερα αναχωρούμε για ένα προσκύνημα στο Καντέρμπερυ, πίσω στον 14ο αιώνα του Τσώσερ, κάνουμε ένα άλμα στη Βιέννη της Μπελ Επόκ για ένα κοσμοπολίτικο δείπνο με τον Τσβάιχ, μεταφερόμαστε στο Παρίσι των Τιμπώ πριν τον 'Α Παγκόσμιο Πόλεμο και τέλος ελπίζουμε να αναμετρηθούμε χωρίς απώλειες με το ρωσικό ψύχος του Ντοστογιέφσκι.

Αυτά είναι τα κλασικά μυθιστορήματα που θα είμαι ευτυχής να διαβάσω από τώρα μέχρι και την άνοιξη, με πάρα πολλές απιστίες ενδιάμεσα (νέους έρωτες που θα ανακαλύπτω στις βιβλιοβόλτες, καταιγιστικά θρίλερ, δοκίμια, ιστορικές μελέτες, μυθιστορήματα-αλεξιπτωτιστές τα οποία θα προσγειώνονται στο κομοδίνο μου από το πουθενά κ.ά.). Είναι μια ραχοκοκαλιά γύρω από την οποία, τους μήνες που θα έρθουν, φιλοδοξώ να συνθέσω την αναγνωστική μου περιπέτεια.

Θα προσπαθήσω να τηρήσω το πρόγραμμα σε δύσκολες συνθήκες. Είναι ήδη μια πολύ απαιτητική χρονιά με διάβασμα κακογραμμένων εγχειριδίων για εξετάσεις (δεν είναι λίγες οι φορές που έχεις την εντύπωση ότι ένα πανεπιστημιακό σύγγραμμα αν και γραμμένο στα ελληνικά είναι λες και έχει μεταφραστεί στον Google Translator) και εργασίες με πιεστικά deadlines που συμπίπτουν -μα τον Μέρφι- πολλές φορές με απόκοσμα ξενύχτια στα γραφεία. Ωστόσο φέτος είμαι πιο οργανωμένος: Έχω φτιάξει βολική γωνιά για διάβασμα πλάι στο παράθυρο και επιπλέον κατάφερα μετά από τρομερές προσπάθειες αφενός να διαβάζω χωρίς να ζαλίζομαι στο μετρό και στα αεροπλάνα και αφετέρου να απολαμβάνω το βιβλίο μου στα café ακόμα και χωρίς ωτοασπίδες (αρκεί να μην τοποθετηθεί πάνω μου το ηχείο). Όλα είναι θέμα σωστής διαχείρισης του χρόνου και εξάσκησης για να αποκτήσεις την ικανότητα να συγκεντρώνεσαι ακόμα στις πιο δύσκολες συνθήκες.

Είμαι προετοιμασμένος για ένα ωραίο ταξίδι, αλλά και για μια παταγώδη αποτυχία, αφού παίζει πολύ το σενάριο να μην καταφέρω να ολοκληρώσω το πρότζεκτ με επιτυχία, καθότι κανένας δεν μπορεί να τα βάλει με τις ολοκαίνουριες εμμονές που τον περιμένουν ύπουλα στη γωνία για να τινάξουν στον αέρα κάθε βεβαιότητα. Άλλωστε είναι πολύ γνωστό ότι όταν ο αναγνώστης κάνει σχέδια, ο Θεός της ανάγνωσης γελάει.

1:06 π.μ. 2 PERMALINK

Η ιστορία της αραβικής λογοτεχνίας

House of Wisdom, Yahyá al-Wasiti (1237).
 Η Ελένη Καπετανάκη, μεταφράστρια του βιβλίου «Το καντήλι της Ουμ Χάσιμ» του Γιάχια Χάκι (Αίγυπτος) , που θα κυκλοφορήσει από τις Εκδόσεις Μαΐστρος, μας αφηγείται τη συνοπτική ιστορία της αραβικής λογοτεχνίας. Η συμβολή του ισλαμικού πολιτισμού στη διάσωση, μέσω των μεσαιωνικών μεταφράσεων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, είναι μείζονος σημασίας για τον ευρωπαϊκό δυτικό πολιτισμό. Σήμερα είναι ίσως πιο καίριο από ποτέ οι άνθρωποι της Δύσης να ανακαλύψουμε την αληθινή ταυτότητα του ισλαμικού πολιτισμού, ο οποίος, όπως επισημαίνει η φίλη Ελένη, «καμία σχέση δεν έχει με τις αγριότητες που παρακολουθούμε στους τηλεοπτικούς μας δέκτες». Το κείμενο αυτό αποτελεί το δεύτερο μέρος ενός αφιερώματος στην αραβική λογοτεχνία με τη δική της επιμέλεια. Την ευχαριστώ ιδιαιτέρως για την τιμή που μου κάνει.

Μιλώντας για την Αραβική λογοτεχνία, μιλάμε για πεζογραφία και ποίηση. Η αραβική λέξη που χρησιμοποιείται για τη λογοτεχνία είναι η λέξη «άνταμπ» που σημαίνει ευγένεια, καλοί τρόποι, καλλιέργεια. Η Αραβική λογοτεχνία πρωτοεμφανίστηκε τον 5ο αιώνα, πριν από τον οποίο είχαμε μόνο σκόρπια κομμάτια γραπτού λόγου. Τα αρχαιότερα λογοτεχνικά κείμενα ωστόσο είναι ποιητικά με θέμα τους τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, τις περιπλανήσεις και τα ταξίδια τους, τον έπαινο ή όχι ενός ανθρώπου ή μιας φυλής. Στα νυχτέρια και τους ποιητικούς διαγωνισμούς έδειχναν οι Άραβες από παλιά την αγάπη τους στο λόγο. Οι παραμυθάδες αναφέρονταν στο βίο και την πολιτεία των Αράβων, ένδοξες πράξεις του παρελθόντος, πολέμους φυλών, διαμάχες οικογενειών. Η ποίησή τους ήταν προφορική και πήγαινε από στόμα σε στόμα. Η πιο χαρακτηριστική ποιητική μορφή είναι η λεγόμενη κασίντα. Ενίοτε τα ποιήματα απαγγέλλονταν από τον ποιητή ή τον εκφωνητή που ακολουθούσε τον ποιητή και μάθαινε κάποια από τα έργα του. Οι ποιητές είχαν και υλικές απολαβές κι επιβράβευση για το έργο τους. Η ποίηση μπορεί να ήταν πανηγυρική, σατιρική, ελεγειακή, θρησκευτική, της οινοποσίας και του έρωτα. Η προ-ισλαμική ποίηση διασώθηκε χάρη στους ραψωδούς που απομνημόνευαν ή κατέγραφαν την ποίηση. 
 
Το Κοράνι θεωρείται ως το αριστούργημα της αραβικής γλώσσας και λογοτεχνίας. Η περίοδος πριν το Κοράνι είναι η εποχή της τζαχιλίγια, δηλαδή της άγνοιας και πριν από την εποχή αυτή υπήρχε κυρίως προφορική παράδοση. Στο τέλος του 6ου αιώνα όμως ξεκινά μια ζωηρή γραπτή παράδοση που συλλέγεται και καταγράφεται 2 αιώνες μετά. Το Κοράνι, γραμμένο σε κλασικά αραβικά του 7ου αι, επέδρασε σημαντικά στην αραβική γλώσσα και λογοτεχνία. Γράφτηκε σε 20 ολόκληρα χρόνια, από την πρώτη θεϊκή αποκάλυψη- τη Νύχτα του Πεπρωμένου- το 612, μέχρι το θάνατο του Μωάμεθ το 632. Σύμφωνα με το Ισλάμ, δεν είναι ανθρώπινο έργο. Ο αρχάγγελος Γαβριήλ το μετέδωσε δια ζώσης και αποσπασματικά στον Μωάμεθ κι ο Προφήτης το απεκάλυψε με προφορικό λόγο. Οι 114 σούρες (κεφάλαια) και τα 6.236 αγιάτ (στίχοι) έχουν ολοκληρωμένη δομή, με διηγήσεις, παρομοιώσεις, θεϊκές εντολές και οδηγίες, σχόλια για το ίδιο το Κοράνι, μεταφορές, παραβολές. Παρά το ότι περιέχει πεζό λόγο και ποίηση μαζί, δηλαδή ο λόγος του είναι σαζ (έρρυθμος λόγος), δεν εμπίπτει σε καμία τέτοια κατηγοριοποίηση καθώς θεωρείται θεϊκή αποκάλυψη από τους Μουσουλμάνους. Με την εξάπλωση της νέας θρησκείας, είχαμε και την εξάπλωση της αραβικής γλώσσας. Μια μετάφραση του κειμένου δεν θεωρείται Κοράνι παρά μόνο εάν παραθέτει και το αραβικό κείμενο. 
 
Το Κοράνι απετέλεσε και πεδίο μελέτης της αραβικής γλώσσας και γραμματικής, πολλοί δε χαλίφηδες ανέθεταν εργασίες. Ο χαλίφης αλ Μαμούν ίδρυσε τον Οίκο της Σοφίας στη Βαγδάτη για να προωθήσει την έρευνα στην αραβική γλώσσα και τις μεταφράσεις έργων στα αραβικά. Δημιουργήθηκαν βιβλιοθήκες, εργαστήρια, κέντρα μεταφράσεων, όπου λόγιοι εργάζονταν νυχθημερόν. Υπήρχε άνθηση των γραμμάτων, οι δε πόλεις Βασόρα και Κούφα ανταγωνίζονταν σε πολλά πεδία μάθησης. Την εποχή εκείνη μεταφράστηκαν και μεγάλα τμήματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα αραβικά, όπως έργα του Αριστοτέλη αλλά και ιατρική, φυσική, αστρονομία, μαθηματικά και μουσική. Οι μεταφράσεις αυτές διεσώθηκαν και έγιναν γνωστές στην Ευρώπη από τα αραβικά. 
 
Εκτός από το Κοράνι, σημαντική λογοτεχνία αποτελούν και τα χαντίθ, η προφορική δηλαδή παράδοση γύρω από τη ζωή του Μωάμεθ, αλλά και τα ταφσίρ που είναι τα σχόλια και οι αναλύσεις ως προς τη θρησκεία και τα κηρύγματα. Η έρευνα της ζωής του Προφήτη απετέλεσε λόγο για την ανάπτυξη της ισλαμικής λογιοσύνης αλλά και της συλλογής της προ-ισλαμικής ποίησης, καθώς πολλοί από αυτούς τους ποιητές ήταν κοντά στον Προφήτη και τα γραπτά τους δίνουν μια εικόνα της εποχής εκείνης. Επίσης γράφτηκαν και πολλές βιογραφίες του Προφήτη, στις οποίες αναφέρονταν οι μάχες και τα σημαντικά γεγονότα στην αρχή του Ισλάμ. 
 
Ο πεζός λόγος βρήκε το δρόμο του δια μέσου της ρητορικής, μέσω των λόγων δηλ που εκφωνούνταν κάθε Παρασκευή στο τζαμί αλλά και μέσω των πολιτικών λόγων. Ο πεζός αφηγηματικός λόγος εκπροσωπείται πρωτίστως από την διήγηση, το μύθο ή το σύντομο διήγημα με θέματα τον απατημένο σύζυγο, την άπιστη γυναίκα, τον ηλίθιο, τον δειλό και άλλους ανθρώπινους τύπους της καθημερινότητας. Επίσης η ηθογραφία, με παροιμίες, ρητά, παραβολές είναι μια άλλη μορφή πεζού λόγου. 
 
Η μυστικιστική λογοτεχνία έδωσε πολλά και σημαντικά έργα στον πεζό και ποιητικό λόγο. Ο ισλαμικός μυστικισμός και οι εκδηλώσεις του είναι γνωστά με τον όρο Σουφισμός κι οι εκπρόσωποί του είναι οι Σούφι που υποστηρίζουν ότι ο Θεός δεν εμφανίζεται στο νου του ανθρώπου αλλά στο χώρο της καρδιάς και του συναισθήματος.

Συλλογές και εγχειρίδια απετέλεσαν άλλες μορφές λογοτεχνίας. Τον 9ο αιώνα ένας βιβλιοπώλης από τη Βαγδάτη, ο Ιμπν αλ Ναντίμ, συνέθεσε έναν κατάλογο με όλα τα βιβλία που ήταν διαθέσιμα και προς πώληση τότε στην Βαγδάτη και αυτό μας δείχνει τη λογοτεχνική παραγωγή της εποχής εκείνης. Και άλλοι όμως, με σπουδαιότερο τον αλ Τζάχιζ (λογοτεχνία του άνταμπ, δηλ στάσης ζωής και πολιτισμού), έκαναν συλλογές για το σπίτι και τον κήπο, τις γυναίκες, τους τυφλούς, τα ζώα και άλλα. Τα εγχειρίδια πρόσφεραν οδηγίες για διακυβέρνηση, δημόσια δίοικηση αλλά και δημιουργική γραφή. Το εγχειρίδιο του Ιμπν Κουτάιμπα περιελάμβανε την ιστορία των Αράβων, με βιβλικές ιστορίες και παραμύθια αλλά και άλλα ιστορικά γεγονότα. 
 
Η ερωτική λογοτεχνία επίσης και τα ερωτικά ποιήματα ήταν πολύ διαδεδομένα και γίνονταν μερικές φορές τρυφερά και μερικές φορές αρκετά λεπτομερή ως προς τις σεξουαλικές περιγραφές.

Μορφές λογοτεχνίας απετέλεσαν και οι βιογραφίες του Μωάμεθ μαζί με βιογραφικά λεξικά και ταξιδιωτικά βιβλία Μουσουλμάνων γεωγράφων και περιηγητών όπως ο Ιμπν Φαντλάν, ο Ιμπν Τζουμπάιρ(1145-1217) και ο πιο διάσημος Ιμπν Μπατούτα. Τα ταξίδια τους μας φανερώνουν τις κουλτούρες του ευρύτερου κόσμου του Ισλάμ αλλά και του κόσμου πέρα από το Ισλάμ, στις άκρες της αυτοκρατορίας. Ακόμα ανέδειξαν το εμπορικό δαιμόνιο των Μουσουλμάνων. Πολλοί συγγραφείς και πεζογράφοι ασχολήθηκαν με την Ιστορία, πιο σημαντικός από αυτούς ήταν ο Ιμπν Χαλντούν. Με το μεγάλο του έργο αλ Μουκαντίμα (τα Προλεγόμενα), ανέλυσε τις πρώιμες μορφές κοινωνιών, των απλών γεωργών και κτηνοτρόφων, εκείνες που για να επιβιώσουν είχαν ανάγκη από μια εξουσία κι έναν ηγέτη που θα κυριαρχούσε πάνω τους. Ακόμα, αραβικά ημερολόγια πρωτοεμφανίστηκαν πριν τον 10ο αιώνα, με το ημερολόγιο του Ιμπν Μπάννα να είναι, στον 11ο αιώνα, παρόμοιο με τα σύγχρονα ημερολόγια κατά χρονολογική σειρά.

Η φιλολογική και λογοτεχνική κριτική ήταν κι αυτή μια άλλη μορφή λογοτεχνίας, επικεντρωμένη σε θρησκευτικά κείμενα κυρίως. Έπαιξε όλο και μεγαλύτερο ρόλο μετά τον 10ο αι.

Άλλο γνωστό είδος είναι η μακάμ (ιστορίες με κεφάλαια 7-10 σελίδες το καθένα που διηγούνται ιστορίες με τον ίδιο πρωταγωνιστή), κάτι μεταξύ πεζού και ποίησης. Είναι ιστοριούλες με κεντρικούς ήρωες που τους βλέπουμε σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής και της καθημερινότητάς της. Έχει σχέση με την ηθικο-ρεαλιστική λογοτεχνία. Αλ Χαμαντάνι και αλ Χαρίρι οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι. Η αλ μακάμ ήταν δημοφιλέστατο είδος που γραφόταν μέχρι τον 17ο και 18ο αι.

Η ρομαντική λογοτεχνία, ένα άλλο είδος, μας έδωσε το ποίημα «Λάιλα και Ματζνούν» από τον 7ο αιώνα των Ομεϊαδών. Μοιάζει με την ιστορία του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας που λέγεται με τη σειρά της ότι είναι εν μέρει παρμένη από το «Λάιλα και Ματζνούν». Άλλη επίσης γνωστή ερωτική ιστορία είναι η «Αντάρα και Άμπλα».

Ιστορίες αστυνομικού μυστηρίου ακόμα μπορούμε να δούμε στις «Χίλιες και μία νύχτες».
Σάτιρα και κωμωδία υπήρχαν από τον αλ Τζάχιζ τον 9ο αι, με συνέχεια, και τον 10ο αι για την σάτιρα ενώ η κωμωδία με την Ποιητική του Αριστοτέλη μεταφράστηκε στα αραβικά και σχολιάστηκε από Άραβες συγγραφείς και φιλόσοφους του Ισλάμ, μεταξύ των οποίων ο Αβικένας (Ιμπν Σίνα) και ο Αβερρόης (Ιμπν Ρουσντ).

Οσο για το θέατρο, αυτό εξελίχτηκε περισσότερο την σύγχρονη εποχή. Υπήρχε και νωρίτερα θεατρική παράδοση, μα ήταν παράνομη και δεν καταγραφόταν. Το πιο δημοφιλές θέατρο στο μεσαιωνικό Ισλάμ είναι το κουκλοθέατρο και ζωντανές παραστάσεις με ηθοποιούς που αναφέρονται στην Ιστορία του Ισλάμ.

Το φιλοσοφικό μυθιστόρημα επίσης αναπτύχθηκε με κύριους εκπροσώπους τον Ιμπν Τουφάιλ και τον Ιμπν αλ Νάφις, φιλοσόφους του Ισλάμ.

Η λογοτεχνική παραγωγή κατά τον 10ο ως 13ο αι στην αραβική Δύση, τις χώρες του Μαγρέμπ δηλαδή και το Ανταλούς (Ιβηρική χερσόνησο, Σικελία) επηρέασε τον αραβικό κόσμο και τη ρομανική λογοτεχνία. Η Ισπανία έδωσε μεγάλους φιλοσόφους, μυστικιστές (Ιμπν Άραμπι [1165-1240]) και ποιητές. Το 1085, που οι Χριστιανοί κατέλαβαν το Τολέδο, αρκετοί Μουσουλμάνοι παρέμειναν εκεί και δημιούργησαν την περίφημη Σχολή του Τολέδο που έκανε γνωστά στη Δύση πολλά έργα-κλειδιά ενός παγκόσμιου πολιτισμού: Αριστοτέλης, Ευκλείδης, Πτολεμαίος, Ιπποκράτης. Η Σικελία που κατελήφθη από τους Άραβες τον 9ο αι ανέπτυξε πολιτιστικά αραβικά στοιχεία που παρέμειναν και μετά την κατάληψή της από τους Νορμανδούς τον 11ο αι.

Στην Ασρ ελ Ζουλούμ (Εποχή των Ερέβων,14ος-19ο αι), έχουμε στο χώρο της γεωγραφίας έναν σπουδαίο περιηγητή και γεωγράφο, τον Ιμπν Μπατούτα (+1377) από το Μαρόκο που ταξίδεψε πολύ καταγράφοντας τις εντυπώσεις του με λεπτομέρεια. Επίσης ο Ιμπν Χαλντούν (1332-1406), πατέρας της φιλοσοφίας, της ιστορίας και της κοινωνιολογίας.

Η λαϊκή, προφορική, αραβική λογοτεχνία καταγράφηκε αργά καθώς δεν την θεωρούσαν άξια να περάσει στις επόμενες γενιές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι «Χίλιες και μία νύχτες» από την Αίγυπτο των Φατιμιδών. Υπάρχουν και πολλά άλλα λαϊκά έπη, μα οι «Χίλιες και μία νύχτες» γεννήθηκαν από διηγήσεις μέσα στην έρημο, σε σταθμούς καραβανιών ή στα νυχτέρια των πόλεων.
Η παρακμή της αραβικής λογοτεχνίας
Η εξάπλωση των Αράβων τον 7ο και 8ο αι τους έφερε σε επαφή με διαφορετικές κουλτούρες από τις οποίες επηρεάστηκαν και η σημαντικότερη ήταν η Περσική. Η παραγωγή μειώθηκε αλλά πολλά αραβικά θέματα και στυλ υιοθετήθηκαν από τους Πέρσες. Μέχρι τον 20ο αι όχι μόνο η Περσική αλλά και η Τουρκική γλώσσα δέσποσαν στην αραβική λογοτεχνία.

Σύγχρονη αραβική λογοτεχνία: Αραβική Αναγέννηση-Νάχντα
Τον 19ο αιώνα συνέβη η Νάχντα – η Αραβική Αναγέννηση- κυρίως στην Αίγυπτο και τον Λίβανο, και τον 20ο αι εξαπλώθηκε και στις άλλες αραβικές χώρες. Είναι η διαφοροποίηση των Αράβων από το Οθωμανικό κράτος και τους Ευρωπαίους, κι έγινε μέσω των γραμμάτων και των τεχνών. Τα μηνύματα του προβληματισμού εμφανίστηκαν με τη μορφή δοκιμίων που διέγειραν το ανθρώπινο πνεύμα και εκφράστηκαν από συγγραφείς και στοχαστές που είχαν έρθει σε επαφή με το δυτικό- ευρωπαϊκό πνεύμα, κυρίως στη Γαλλία, κι αργότερα με τη μετανάστευση από τη ρωσική και αμερικανική λογοτεχνία. Έγινε αισθητή και στον υπόλοιπο κόσμο όπου εκδηλώθηκε μεγάλο ενδιαφέρον για την μετάφραση αραβικών έργων σε ευρωπαϊκές γλώσσες και τότε έγινε γνωστή στον αραβικό κόσμο η πνευματική και λογοτεχνική παραγωγή της Δύσης. Προτού η Ανατολή ενδιαφερθεί για τη Δύση, η Δύση είχε ενδιαφερθεί για την Ανατολή με τις Σταυροφορίες που είχαν επιτρέψει την εγκατάσταση Δυτικοευρωπαίων στην ανατολή. Το ενδιαφέρον συνεχίστηκε και με τους ρομαντικούς οριενταλιστές φιλολόγους αλλά και τους εκπρόσωπους της βιομηχανικής επανάστασης που έψαχναν πρώτες ύλες σε αυτές τις χώρες. Και οι Άραβες όμως προσπάθησαν να δημιουργήσουν σχέσεις με τη Δύση, μεταφράζοντας δυτικά έργα ώστε να κατανοήσουν τις πολιτισμικές της αξίες και την τεχνολογία της (Ο Μοχάμαντ Άλι στην Αίγυπτο, άφησε πίσω του την αίσθηση πως η παιδεία πρέπει να θεωρείται η βάση της προόδου). Οι εύποροι νέοι της εποχής μορφώνονταν στο εξωτερικό κι επηρεάζονταν από το δυτικό τρόπο ζωής.

Η Νάχντα συνεχίστηκε και στο Λίβανο μετά το πρώτο τέταρτο του 19ου αι, καθώς ήταν συνεχώς σε επαφή με δυτικούς λόγω των Σταυροφοριών.

Η ποίηση επίσης είχε τη δική της Νάχντα με ποιητές σαν τον Άχμαντ Σάουκι και τον Χάφεζ Ιμπραχίμ που ήταν γνώστες της Δυτικής λογοτεχνίας και ποίησης. Μέχρι και σήμερα η ποίηση αποτελεί πολύ σημαντικό κομμάτι του αραβικού κόσμου. ( Άδωνις, ο Μαχμούντ Νταρουίς- εθνικός ποιητής των Παλαιστινίων-, ο Νιζάρ Καμπάνι από τη Συρία).
Το θέατρο και το μυθιστόρημα ήταν καινοτομίες της Νάχντα. Το πρώτο πραγματικό αραβικό μυθιστόρημα γεννήθηκε στην Αίγυπτο και είναι η «Ζάινεμπ»του Μοχάμαντ Χουσέιν Χάικαλ (1888-1956). 
 
Στα μυθιστορήματα, αγαπημένο θέμα είναι η μελέτη της οικογενειακής ζωής και της ανθρώπινης καθημερινότητας. Τα έργα του Ναγκίμπ Μαχφούζ –Νομπέλ 1988-δείχνουν τη ζωή στο Κάιρο και μιλούν για τους αγώνες της οικογένειας έχοντας σαν φόντο γεγονότα της Ιστορίας της Αιγύπτου. 
 
Σήμερα η αραβική λογοτεχνία διαβάζεται και μεταφράζεται σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες μεταφέροντας τον πρόθυμο αναγνώστη σε κόσμους διαφορετικούς, νοοτροπίες άλλες που φαντάζουν απρόσιτες και ξένες. Τα γεγονότα της εποχής μας ωστόσο συντείνουν στο να αποστρεφόμαστε τον αραβικό κόσμο και βάζουν φρένο στη διάθεσή μας να τον πλησιάσουμε, ώστε να δώσουμε στην αραβική λογοτεχνία τη θέση που της αξίζει. Ας προσπαθήσουμε, καθώς είναι βέβαιο πως μιλάμε για ένα μεγάλο πολιτισμό ο οποίος καμία σχέση δεν έχει με τις αγριότητες που παρακολουθούμε στους τηλεοπτικούς μας δέκτες.
Ελένη Καπετανάκη

Πηγές:
- Albert Hourani: Η ιστορία του Αραβικού κόσμου (εκδ. Ψυχογιός)
Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων (εκδ. Ελληνικά γράμματα)
- Ιμπν Μπαττούτα: Ταξίδια στην Ασία και την Αφρική 1325-1354 (εκδ. Στοχαστής)
- Γεράσιμος Μακρής: Ισλάμ, Πεποιθήσεις, πρακτικές και τάσεις (εκδ. Πατάκη)
- Ελένη Κονδύλη-Μπασούκου: Αραβικός πολιτισμός (εκδ. Ελληνικά γράμματα)
William Wright, M.J.De Geoje: Travels of Ibn Jubayr [BIBLIOLIFE, LLC]

1:39 μ.μ. 0 PERMALINK

Ανέκαθεν, νύχτα τη νύχτα, οι νύχτες σκεπάζουν τον κόσμο

Σε μια από τις τελευταίες λιακάδες, πέρυσι το Φθινόπωρο, είχα περάσει μια από τις πιο όμορφες αντικοινωνικές Κυριακές της αναγνωστικής μου καριέρας. Ξαπλωμένος στη βεράντα κάτω από δέντρα που είχαν αρχίσει ήδη να χάνουν τα πρώτα τους φύλλα, είχα διαβάσει σε μία ημέρα το μυθιστόρημα-κόσμημα «Κύριε Διοικητά» του Ρομαίν Σλοκόμπ (εκδ. Πόλις, μτφρ. Έφη Κορομηλά). Άναυδος περνούσα τις σελίδες βουλιμικά, σαν να κρατούσα στα χέρια ένα παλιό γράμμα από αυτά που ξεθάβεις ξεψαχνίζοντας τα ντουλάπια στο σκονισμένο πια γραφείο ενός συγγενή νεκρού από χρόνια. Η γλώσσα συγκλονιστική, ένα αληθινό κέντημα γεμάτο εικόνες και αρώματα μιας άγριας εποχής σε μια χώρα που πεσμένη στα γόνατα πάλευε να κρατήσει έστω σαν μια μικρή μορφή αντίστασης τη φινέτσα της. Δυστυχώς, όπως συμβαίνει πάντα με τα βιβλία -ή τους έρωτες- που καταβροχθίζεις με κομμένη την ανάσα, η γλώσσα γλιστρούσε και χανόταν μέσα στην πλοκή, διαβάζοντας βιαστικά ένιωθα ότι δεν απολάμβανα όσο ήθελα τους χυμούς της, εστιάζοντας στην ιστορία θυσίαζα τη λογοτεχνία. Τελειώνοντας αργά τη νύχτα το μυθιστόρημα, συγκλονισμένος και δυο φορές πιο άναυδος από το πρωί, ήξερα πως αφήνω πίσω μου ανοιχτούς λογαριασμούς μαζί του.

Δίκιο είχα, καθώς λίγους μήνες μετά, γράφοντας ένα κείμενο για το δωσιλογισμό και αφού είχα διαβάσει μια σειρά από ιστορικά βιβλία για το ναζισμό, επέστρεψα ξανά -αποσπασματικά αυτή τη φορά- στο μυθιστόρημα του Σλοκόμπ για να μελετήσω τις ιστορικές αναφορές, αλλά και για να κατανοήσω καλύτερα πια τους λόγους για τους οποίους η Γαλλία ανέπτυξε σχέσεις συνεργασίας με τους Γερμανούς κατακτητές. Πάλι, προσπέρασα βιαστικά φράσεις-διαμάντια, κάτι φίνες περιγραφές-όνειρο, κομψές σαν μια παριζιάνικη βόλτα πλάι στον Σηκουάνα. «Μα ανέκαθεν, νύχτα τη νύχτα, οι νύχτες σκεπάζουν τον κόσμο» ή «Δεν φθάνεις κατευθείαν στο φως. Φθάνεις περνώντας από το μονοπάτι του σκότους» ή αλλού «Επάνω σε μια βελγική μαούνα που περνούσε, μια ξανθιά κοπέλα, με καρό φόρεμα που κυμάτιζε γύρω από τις γυμνές της γάμπες, άπλωνε τη μπουγάδα της».

Ένα χρόνο μετά λοιπόν, τελευταίο weekend του Αυγούστου, πήρα μαζί μου σε ένα σύντομο ταξίδι το μυθιστόρημα του Σλοκόμπ για να το δανείσω στη μητέρα μου. Τελικά βρέθηκα να το διαβάζω ξανά εγώ, ράθυμα και αργά όπως του αξίζει, σε ένα μισοάδειο ξενοδοχείο που αποχαιρετούσε αδέξια και κουρασμένα από τις δυσκολίες το καλοκαίρι των capital controls.

Λίγο η εποχή της ναζιστικής παράνοιας που συγκλονίζει, λίγο αυτή η σπάνια αίσθηση ότι διαβάζεις ένα ιστορικό ντοκουμέντο, παρόλο που πρόκειται για έργο μυθοπλασίας και μάλιστα γραμμένο το 2011, το βιβλίο μοιάζει ήδη κλασικό. Το μυθιστόρημα έχει τη μορφή μιας μακροσκελούς επιστολής που στέλνει ο μεγαλοαστός Γάλλος συγγραφέας Πωλ-Ζαν Υσσόν, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας και της Επιτροπής Βραβείων Γκονκούρ και ήρωας του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, στον Γερμανό Διοικητή των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής στο Παρίσι. Ο φανατικός αντισημίτης Υσσόν, υποστηρικτής της δωσιλογικής κυβέρνησης του Βισύ και θαυμαστής του στρατάρχη Πεταίν, περιγράφει παράλληλα με την ιστορία της γερμανικής εισβολής στη Γαλλία, τον απεγνωσμένο και ανίερο έρωτά του για την Εβραία νύφη του, την οποία τελικά καταδίδει. Η παράνοια σε όλο της το μεγαλείο ξεδιπλώνεται σελίδα σελίδα, η υποκρισία του αδίστακτου ρατσιστή σε σοκάρει, αλλά η δύναμη της πένας του Σλοκόμπ είναι τέτοια που φθάνεις κάποια στιγμή να τον λυπάσαι, ανακαλύπτοντας ότι πίσω από το κακό του καθενός τελικά κρύβεται η αρρώστια με την οποία δηλητηριάζει η ανθρωπότητα συνολικά τον κόσμο. Η εξομολόγηση αυτού του αδίστακτου εβραιοφάγου, ο οποίος στέλνει στο θάνατο ανθρώπους που ζουν δίπλα του, είναι μια ακόμα απόδειξη ότι η δύναμη του κακού είναι απλώς η κεκτημένη ταχύτητα ενός διαταραγμένου μυαλού που βρίσκεται σε πτώση. Η δύναμη είναι αδυναμία και η άρρωστη ιδεολογία απλώς μια ασπίδα για να την κρύψει. Ο έρωτας είναι μια φλεγμονή της ψυχής, λέει σε κάποιο σημείο ο Υσσόν. Μια φλεγμονή που τρώει σιγά σιγά αυτό που είσαι. Όσα ήσουν μέχρι τη στιγμή που ερωτεύεσαι διασπώνται σαν το άτομο κατά τη διάρκεια μιας πυρηνικής σχάσης. Ο αντισημίτης Υσσόν ερωτεύεται τη γυναίκα του γιου του και παρόλο που ανακαλύπτει ότι είναι Εβραία -γεγονός ασύλληπτο για τις ρατσιστικές του αντιλήψεις- αδυνατεί να νικήσει τον πόθο του και προσπαθεί να την κατακτήσει. Παρόλα αυτά, μια σειρά από καταιγιστικά γεγονότα, θα τον οδηγήσουν να γιατρέψει τη «φλεγμονή της ψυχής του», για να ανακαλύψει ότι τελικά απλώς δεν είχε ποτέ ψυχή.

Το βιβλίο έχει πλούτο ιστορικών αναφορών και ο συγγραφέας του ερμηνεύει με απόλυτη ψυχραιμία την πιο μαύρη στιγμή της Γαλλικής κοινωνίας. Όπως λέει ο Υσσόν: «Μπορώ να πω ότι τα μέτρα κατά των Εβραίων που έλαβαν οι γερμανικές αρχές και η κυβέρνησή μου, δεν προκάλεσαν διαμαρτυρίες μεταξύ του μεγαλύτερου τμήματος του πληθυσμού -εκφράστηκαν μόνο κάποια παράπονα από μέρους ορισμένων υπερβολικά φιλάνθρωπων ατόμων, που έβρισκαν τα άρθρα μας στον Τύπο υπέρ το δέον ρεβανσιστικά και συνεπώς ικανά να προκαλέσουν ακρότητες, όπως οι επιθέσεις κατά συναγωγών κτλ.».
Τα κίνητρα των δοσίλογων φωτίζονται. Μεγάλη μερίδα του γαλλικού λαού υποδέχτηκε θερμά τη δωσιλογική κυβέρνηση Βισύ του στρατάρχη Πεταίν, ελπίζοντας ότι η χώρα θα πέσει στα μαλακά μετά τη γερμανική εισβολή. Όντως στη Γαλλία οι ναζί παρείχαν τις περισσότερες ελευθερίες από κάθε άλλο κατακτημένο λαό. Οι κακουχίες ωστόσο σε συνδυασμό με την «κρίση των ομήρων» αποκάλυψαν ότι ο Πεταίν ήταν μια χιτλερική πολιτική μαριονέτα, ο οποίος θεωρούσε παραδόξως ότι προστάτευε την εθνική κυριαρχία της Γαλλίας αν αναλάμβανε η γαλλική αστυνομία -και όχι ο γερμανικός στρατός- να τουφεκίζει τους Γάλλους πολίτες. Ως αντάλλαγμα για την πολιτική εκτοπίσεων των Εβραίων η Γερμανία προσέφερε στη Γαλλία τη διατήρηση της αυτονομίας της γαλλικής αστυνομίας. Για τους δεξιούς, όπως αναφέρει ο Mark Mazower στο βιβλίο «Η Αυτοκρατορία του Χίτλερ: Ναζιστική εξουσία στην κατοχική Ευρώπη» (εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 417), η γερμανική κατοχή ήταν το τίμημα για να αποκτήσει ξανά η Γαλλία το μεγαλείο της, ενώ ταυτόχρονα ήταν μια ευκαιρία για να κλείσουν τους ανοιχτούς λογαριασμούς τους με την Αριστερά. Οι επιχειρηματίες στήριξαν το καθεστώς Βισύ γιατί τους βόλευε, αφού κατάργησε τα συνδικάτα και το συνδικαλισμό. Εξίσου συνεργάσιμη ήταν και η εκκλησία. Χαρακτηριστική ήταν και η στήριξη του Βισύ στους καλλιτέχνες. Στο δοκίμιο «Μεσάνυχτα» ο Νταν Φρανκ καταγράφει αναλυτικά τη στάση των καλλιτεχνών την περίοδο αυτή (εκδ. Καπόν).
Παράλληλα στο βιβλίο του Σλοκόμπ διαφαίνονται και τα κίνητρα των Γερμανών για τη συμμαχία με τον κατακτημένο. Γιατί οι ναζιστές ήθελαν να συνεργαστούν με έναν λαό που έτσι κι αλλιώς είχαν κατακτήσει; Οι ναζί επιθυμούσαν τη συνεργασία με γραφειοκράτες και στελέχη της εγχώριας βιομηχανίας των χωρών στις οποίες εισέβαλαν, ώστε να ελέγχουν την κρατική μηχανή και την οικονομία στη ρίζα τους. Οι δημόσιοι υπάλληλοι τους βοηθούσαν στο διωγμό των Εβραίων διότι είχαν τα μέσα να τους εντοπίζουν. Παράλληλα, οι ναζιστές έβρισκαν ιδεολογικούς συμμάχους στους κόλπους των ακροδεξιών που ταυτίζονταν με την αντικομμουνιστική ιδεολογία του Χίτλερ. Ο Σλοκόμπ το αναφέρει κάποια στιγμή μέσα από την εξομολόγηση ενός Γερμανού υπολοχαγού στον Υσσόν: «Οι Γάλλοι μάς είναι πολύ χρήσιμοι για να ελέγχουμε την περιοχή, καταλαβαίνετε; Οι δικές μας Δυνάμεις Κατοχής είναι αριθμητικά περιορισμένες, δεν θα αρκούσαν με κανέναν τρόπο. Στα ανατολικά, διεξάγουμε αυτή τη στιγμή έναν δύσκολο πόλεμο, ο οποίος απορροφά πολλές δυνάμεις μας. Είναι, επομένως, πολύ σημαντικό να δουλεύουν και οι Γάλλοι για μας».
Εξαιρετικό είναι και το κομμάτι όπου ο Σλοκόμπ περιγράφει το πώς άνθρωποι οι οποίοι υποστήριζαν την κυβέρνηση Βισύ που συνεργαζόταν με του ναζί «πέρασαν» κάποια στιγμή στην αντίπερα όχθη παριστάνοντας τους αντιστασιακούς: «Πολλοί δραστηριοποιήθηκαν (στην αντίσταση) όταν αυτό έγινε λιγότερο επικίνδυνο. Όλοι φυλούσαν το τομάρι τους, καταλαβαίνετε. Έπειτα, ήταν κι αυτοί που ανακάλυψαν το αντιστασιακό τους φρόνημα προς το τέλος του πολέμου, δελεασμένοι όμως κυρίως από το κέρδος... Όταν απελευθερώθηκε η πόλη (το Αντινύ) ο κόσμος έδειχνε ανακουφισμένος που όλα είχαν τελειώσει. Καμιά τριανταριά άτομα πέρασαν από το ένα ή το άλλο δικαστήριο: το Ποινικό Δικαστήριο, το Αστικό Δικαστήριο του Ερ. Μόνο δυο-τρεις όμως καταδικάστηκαν σε πρόστιμα και ποινές φυλάκισης, όπως η διευθύντρια της Εφημερίδας, για παράδειγμα. Κανένας δεν εκτελέστηκε. Σε άλλες πόλεις ο κόσμος έπαιρνε αμέσως εκδίκηση, αυτό ναι. Θα σας πω όμως κάτι ακόμα: οι Γάλλοι πράκτορες της Γκεστάπο αφθονούσαν, σε σύγκριση με τους αντιστασιακούς».

Για επίλογο κράτησα μια συγκλονιστική σκηνή του Σλοκόμπ. Την περιγραφή της γερμανικής εισβολής που θυμίζει πολύ και την πρώτη σκηνή στην ομώνυμη κινηματογραφικήμεταφορά του βιβλίου της Ιρέν Νεμιρόβσκυ «Γαλλική Σουίτα», η οποία προβλήθηκε αυτό το καλοκαίρι στους κινηματογράφους: «Κάπου τριάντα χιλιόμετρα στα αριστερά μας, η αεροπορία σας γάζωνε ένα στρατιωτικό αεροδρόμιο, διαλύοντας τα αεροσκάφη μας στο έδαφος και ανατινάζοντας τις δεξαμενές καυσίμων. Τεράστιες στήλες μαύρου καπνού υψώνονταν πάνω από τα εγκαταλελειμμένα χωράφια, όπου αγελάδες έτρεχαν δεξιά αριστερά μουκανίζοντας απελπισμένα, ζητώντας να τις αρμέξουν. Μια μυρωδιά καμένου πλαστικού πλανιόταν στον αέρα και ερχόταν να προστεθεί στην εξουθενωτική ζέστη. Δεν είχαμε πάρει μαζί μας αρκετό νερό, κι η Ερμιόνη παραπονιόταν ήδη ότι διψούσε. Σταμάτησα σε ένα αγρόκτημα, όπου δεν δίστασαν να μας ζητήσουν να πληρώσουμε τρία φράγκα το λίτρο του νερού που άντλησαν από το πηγάδι. Αγανακτισμένοι με την αρπακτικότητα των χωρικών, οι πρόσφυγες τους την ανταπέδιδαν κόβοντας φρούτα στους αγρούς, ή μαζεύοντας λαχανικά. Είδα μάλιστα σε κάποιες κωμοπόλεις σπασμένα τζάμια και καταστήματα τροφίμων λεηλατημένα από το πλήθος. Διαπίστωσα ότι σε εκείνες τις βιαιοπραγίες έπαιρναν μέρος και στρατιώτες, που είχαν σκορπίσει κι αυτοί (...) Μια συλλογική παράνοια κατακυρίευσε τη Γαλλία και τους Γάλλους – όλες μας οι αξίες έμοιαζαν να έχουν πεταχτεί στον υπόνομο, επιτρέποντας να επιπλεύσουν και να ανακατευτούν, μέσα σ΄έναν αποτρόπαιο στρόβιλο, εγωισμός, ανημπόρια, αταξία, ηττοπάθεια, οργή, ανοησία, παραλογισμός, παραίτηση, απληστία, ανανδρία, μέθη, μνησικακία, μίσος, υποταγή, και όλα αυτά μέσα στην τραγική λαίλαπα ενός γιγάντιου, ακατανόητου και ανεξέλεγκτου “ο σώζων εαυτόν σωθήτω”».
ΥΓ. Μερικά ιστορικά βιβλία στα οποία υπάρχει πλήθος πληροφοριών τόσο για τις μορφές αντίστασης όσο και για τις σχέσεις συνεργασίας που αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής: Το εξαιρετικό δοκίμιο «Ο Μεγάλος Εμφύλιος Πόλεμος: Πολιτική ιστορία της Ευρώπης, 1914-1945» του Paul Preston, στο βιβλίο «Ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης» του T.C.W. Blanning (εκδ. Τουρίκη). Ο τρίτος τόμος από το βιβλίο των Serge Berstein και Pierre Milza «Ιστορία της Ευρώπης: Διάσπαση και Ανοικοδόμηση τηςΕυρώπης – 1919 έως σήμερα» (εκδ. Αλεξάνδρεια). Το απολαυστικό βιβλίο «Η Αυτοκρατορίατου Χίτλερ: Ναζιστική εξουσία στηνκατοχική Ευρώπη» του Mark Mazower (εκδ. Αλεξάνδρεια). Το πολύ καλό αλλά όχι τόσο ευχάριστο στην ανάγνωση «H Ευρώπη:1870-1970» του James Joll (εκδ. Βάνιας). Και, τέλος, το «Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας- Δοκίμιο πάνω στην κατάρρευση τουπολιτισμού» του Norbert Elias που κυκλοφόρησε μέσα στο 2015 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

2:52 π.μ. 0 PERMALINK